آموزش دستشویی به کودکان
نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.
سؤال 1ـ زمان مناسب براى آموزش دستشویى رفتن چه زمانى است و آموزش بىموقع (زودرس و دیررس) چه پیامدهایى دارد؟
آگاهى براى ادرار كردن در 15 ماهگى ایجاد مىشود و كودك احساس مىكند كه مىخواهد ادرار كند؛ ولى نمىتواند خود را نگه دارد؛ زیرا تا پیش از 18 ماهگى بر ماهیچههاى بدن خود كنترل ندارد و از داشتن پوشك خیس اظهار ناراحتى نمىكند؛ بنابراین، اقدام براى آموزش كنترل ادرار قبل از 18 ماهگى فایدهاى ندارد و آموزش زود هنگام ممكن است در او عدم احساس كفایت، عدم اعتماد به نفس، عدم حس استقلال، حس لجاجت و حتى وسواس را ایجاد كند؛ بنابراین، مناسبترین سن براى آموزش دستشویى رفتن، 18 ماهگى به بعد است؛ به ویژه كه زمینههاى دیگر مانند افزایش گستره واژگانى كودك و بیدارى حس تقلید در او، به این آموزش كمك مىكند.
همان گونه كه آموزش زود هنگام مشكل ایجاد مىكند، آموزش دیر هنگام نیز مناسب نیست؛ پس آن را بیش از حد به تأخیر نیندازید، مگر این كه مشكلى پزشكى در میان باشد.
بىتوجهى به آموزش به موقع ممكن است عوارضى چون بازى با مدفوع و آلوده كردن زندگى و در مواردى بیمارى را در پى داشته باشد.
آموزش به موقع كنترل ادرار، در شكلگیرى شخصیت كودك اثر دارد و در حقیقت نخستین مسؤولیت جدى او به شمار مىرود.
كودك با كسب مهارت دستشویى رفتن، بر دو دستگاه بدن خود تسلط مىیابد و از این تسلط احساس غرور مىكند و در نتیجه اعتماد به نفس او بالا مىرود. افزون بر این، از تمیز بودن خود احساس خشنودى مىكند و شادابتر است.
سؤال 2ـ از كجا بفهمم كه فرزندم آمادگى دستشویى رفتن را دارد تا آموزش را آغاز كنم؟
براى این آموزش باید زمینههایى فراهم باشد:
1. سن فرزند شما باید از 18 ماهگى گذشته باشد؛ و گرنه آموزش فایدهاى نخواهد داشت.
2. گستره واژگانى كودك نیز باید بین 30 تا 50 كلمه باشد كه برخى از این واژگان به ادرار (جیش) و مدفوع (پىپى) مربوط مىشود. در صورتى كه فرزند شما در تكلم تأخیر داشته باشد، در آموزش كنترل ادرار و مدفوع او موفق نخواهید شد؛ زیرا نمىتواند مفهوم آموزش را درك و از آن پیروى كند. افزون بر این، هنگام نیاز به دستشویى، توانایى اعلام آن را ندارد.
3. فرزند شما باید فشار را در رودههاى خود احساس كند و پس از عمل دفع، به رابطه بین این دو پى ببرد. از نشانههاى این درك، این است كه ناگهان بازى خود را به مدت چند ثانیه متوقف و بعد كمى احساس ناراحتى مىكند و به والدین پیام مىدهد كه خودش را كثیف كرده و باید تمیز شود یا در گوشهاى كز مىكند و در پوشك خود مشغول دفع مىشود.
سؤال 3ـ فرزندان ما تا چه سنى باید قدرت دفع را پیدا كنند و از چه سنى به بعد نگران كننده است؟
اغلب كودكان تا 3 سالگى، توانایى كنترل مدفوع را به دست مىآورند و اگر پس از این سن، گاهى خود را كثیف كنند، نگرانكننده نیست؛ زیرا آموزش و عادت كامل زمان مىخواهد. حتى اگر آموزش، ملكه ذهن كودك هم شده باشد، امكان بازگشت وجود دارد كه آن را «بازگشت خود به خود» مىنامند. این رفتار به معناى از دست رفتن سعى قبلى مادر و آغاز مجدد آموزش نیست.
اختلال موردى و نه همیشگى ممكن است به سبب بیمارى مقطعى، خستگى شدید، هیجان و ترس، تصادف، دورى از خانه، جدایى ناگهانى یك عضو مهم خانواده، فرزند جدید، دعوا با همسالان، مشكلات خانوادگى و در كودكان بزرگتر، مشكلات مدرسه از جمله امتحان باشد كه نگران كننده نیست و استمرار نمىیابد.
سؤال 4ـ پسر 4 سالهام در برابر دستشویى رفتن مقاومت مىكند. علت چیست و چگونه مىتوان این مشكل را برطرف كرد؟
این گونه مقاومتها عللى دارد:
1. جنگ قدرت با والدین:
آیا زمان تذكر براى دستشویى رفتن كودك، از تحكم و اهرم فشار استفاده مىكنید؟ آیا در صورت خیس یا كثیف كردن شلوار، عصبانى مىشوید و فریاد مىزنید و آیا از تنبیه بدنى استفاده مىكنید؟
این گونه رفتارها با كودك، او را به جنگ قدرت با والدین مىكشاند. اگر تاكنون این گونه برخورد كردهاید، فشارها را براى 4 تا 6 هفته قطع، و در صورت خیس یا كثیف كردن شلوار فقط اظهار تأسف كنید. مطمئن باشید كه پس از این مدت، دست از جنگ بر مىدارد.
2. جلب توجه:
آیا هنگام خیس یا كثیف كردن شلوار، واكنش و حساسیت شدید نشان مىدهید؟ گروهى از مادران براى پیشگیرى از نجاست منزل و گروهى دیگر براى جلوگیرى از آلودگى زندگى، در برابر این رفتار كودك واكنش و حساسیت بیش از حد نشان مىدهند.
با توجه به این كه كودكان نیاز به جلب توجه دارند، در صورت واكنش والدین در برابر این رفتار، براى جلب توجه آنان، این رفتار را تكرار مىكنند؛ پس حساسیت خود را كاهش دهید و با مشاهده این رفتار، با حفظ خونسردى اظهار تأسف كنید و به آرامى بگویید كه بزرگ شده است و نباید شلوار خود را خیس یا آلوده كند.
3. بازى:
كودكان به شدت به بازى علاقه دارند و ترك بازى و رفتن به دستشویى براى آنان بسیار سخت است؛ به همین دلیل مقاومت مىكنند.
براى مواجهه با این علت، باید انگیزه دستشویى رفتن را با تشویق و جایزه دادن و در صورتى كه نتیجه نداد، با روش قطع فعالیت و محرومیت در او ایجاد كنید.
سؤال 5ـ آموزش كنترل ادرار به فرزندم 6 ماه طول كشیده؛ اما هنوز هم توان كنترل را به دست نیاورده است. علت چیست؟
جواب:
زمان آموزش از 2 هفته تا 2 ماه طول مىكشد و به ندرت ممكن است تا 6 ماه ادامه یابد. حال كه پس از این مدت، هنوز هم توان كنترل را به دست نیاورده، ممكن است به علل ذیل باشد:
1. فراهم نبودن زمینهها:
اگر زمینههاى آموزش كنترل فراهم نباشد، كنترل امكانپذیر نخواهد بود.
2. آموزش نادرست:
احتمال دارد شیوهى آموزش شما نادرست بوده و به نكات لازم در این زمینه توجه نكردهاید. در این صورت، 4 تا 6 هفته او را رها ساخته، دوباره با آگاهى كامل از چگونگى آموزش آموزش را آغاز كنید. پس از آموزش كنترل ادرار، آموزش این كه شلوارش را خود درآورد، احتمال بازگشت كودك به عقب را كاهش مىدهد.
3. ضعف عضلات مثانه:
در برخى كودكان، عضلات مثانه (عضلات اسفنكتر) به طور ارثى ضعف دارد و ممكن است این ضعف تا 3 سالگى هم ادامه یابد. در این صورت، آموزش امكانپذیر نخواهد بود؛ پس اگر فرزند شما چنین مشكلى دارد، او را رها ساخته، پس از 5 ماه دوباره آغاز كنید و اگر مشكل او تا 4 سالگى حل نشد، افزون بر تمرین «كشش مثانه»، به پزشك مراجعه كنید.
نشانه ضعف عضلات: اگر فاصله ادرارها زمانى كه او را پوشك مىكردید، كم بود و زمانى كه آموزش را آغاز كرده بودید، با فشردن پاهاى خود به یكدیگر هنگام فشار ادرار، بیش از چند ثانیه نمىتوانست جلو ادرار خود را بگیرد، معنایش این است كه عضلات مثانهاش ضعف دارد.
4. كوچكى مثانه:
ممكن است مثانهاش كوچك باشد.
5. عفونت مجراى ادرار:
یكى از علل عدم كنترل ادرار، عفونت مجراى ادرار است.
6. برخورد نوزادانه با كودك:
یكى از علل نپذیرفتن آموزش، برخورد نوزادانه با كودك است. استفاده از شیشه و پستانك، خواباندن در گهواره و رفتارهایى از این قبیل، باعث مىشود كه گمان كند هنوز نوزاد است. اگر این برخوردها را كاهش دهید، تمایل بیشترى به پذیرش آموزش نشان خواهد داد.
7. سرگرمى:
وقتى كودك به شدت سرگرم و غرق در بازى مىشود، به علامتى كه مثانه پس از پر شدن به مغز مىفرستد، توجه نمىكند و شلوار خود را خیس مىكند. در این موقعیت، پرسیدن از او كه دستشویى دارد یا نه، بىفایده است و باید به طور عملى (البته با آرامش) و با تشویق، او را به سمت دستشویى ببرید.
سؤال 6ـ پسر سه و نیم سالهام گاهى در مكانهاى نامناسبى مانند دیوار خانه ادرار مىكند. علت این رفتار او چیست و چگونه با این مشكل مواجه شوم؟
ادرار كردن در شلوار یا در مكانهاى نامناسبى مانند دیوار، روى فرش، زمین، صندلى و... گاهى بین كودكان (بیشتر پسران) 2 تا 4 ساله دیده مىشود كه رفتارى طبیعى است.
پسر بچهاى كه به هدفگیرى علاقه دارد، گاهى به جاى ادرار در كاسه توالت، ممكن است تمام توالت را آب پاشى كند.
گاهى علت این رفتار، كنجكاوى است و مىخواهد بداند كه تأثیر ادرار كردن بر دیوار خانه یا روى زمین و به ویژه بر رفتار پدر و مادر چگونه است؛ بنابراین، مراقب واكنش خود باشید. این رفتار به زودى از بین خواهد رفت.
علت دیگر ممكن است ترس از توالتهاى ناآشنا باشد. گر چه این ترس به تدریج از بین مىرود مىتوانید براى از بین رفتن آن و در نتیجه پیشگیرى از ادرار در غیر دستشویى، از راهكارهاى ذیل استفاده كنید:
1. از توالتهاى سادهتر آغاز كنید؛ براى مثال ممكن است از توالت منزل مادربزرگ كمتر بترسد؛
2. براى كاهش این ترس، همراه او داخل توالت بروید و اگر از مسأله خاصى (منفذ توالت، تهویه، سیفون، قفل شدن در و...) مىترسد، برایش توضیح دهید؛
3. تا مدتى پشت در بایستید و با او صحبت كنید تا احساس آرامش كند؛
4. به او اطمینان دهید كه مراقب خواهید بود غریبهاى داخل توالت نشود.
علت دیگر در كودكان بزرگتر ممكن است فشار عصبى یا تشویش مثلا قبل از امتحان باشد. زمینههاى فشار او را از بین ببرید و او را با شیوههاى كسب آرامش آشنا سازید .
توجه داشته باشید كه این رفتار در سنین بالاتر، ممكن است نشانه مشكل روحى ـ روانى باشد كه خوب است با روان پزشك مشورت شود.
براى پیشگیرى از استمرار این رفتار، او را به رفتن توالت تشویق كنید و در صورت استفاده از توالت، به او جوایز خوبى بدهید.
سؤال 7ـ پسرى 5 ساله دارم كه با تحمل فشار و سختى و گاهى به صورت قطرهاى ادرارش را دفع مىكند. آیا اختلالى وجود دارد؟
مهمترین عامل سخت ادرارى در پسران، تنگ بودن مادرزادى مجراى ادرار یا زخم كوچك اطراف آن، و مهمترین عامل در دختران، عفونت مجراى ادرار است كه براى رفع مشكل باید به پزشك مراجعه كرد.
علت دیگر چه در دختر و چه در پسر، حالت تب یا هواى گرم است كه زیاد عرق مىكند و مایعات كافى نمىنوشد و در نتیجه میزان ادرارش كاهش مىیابد یا با فاصله زیاد ادرار مىكند كه در این صورت، ادرار، غلیظ و رنگ آن تیره است.
در صورت وجود تب، او را درمان كنید و در صورت دوم، مایعات بیشترى را در فاصله غذاها به او بنوشانید.
سؤال 8ـ دختر 4 سالهام هنوز هم شلوار خود را كثیف مىكند (مدفوع می کند). اگر طبیعى نیست، چگونه باید این مشكل را از بین ببرم؟
اگر این رفتار، موردى باشد، اشكالى ندارد و حتى ممكن است در سنین بالاتر هم اتفاق بیفتد. علت كثیف كردنهاى موردى، پرخورى و بدخورى، محیط جدید، سرگرمى و بىتوجهى به علائم دفع، بردن مكرر كودك به دستشویى و نگهداشتن طولانى در آن جا، و بىتوجهى والدین به اعلام كودك است.
در صورتى كه عمل دفع در شلوار به علل ذیل همیشگى باشد، نگران كننده است و باید از بین برود.
1. یبوست مزمن:
در یبوست مزمن، كودك نمىتواند مدفوع سفت را دفع كند و هر قدر مدفوع خود را بیشتر نگه دارد، رودهى بزرگ، متورمتر و بزرگتر و ماهیچههایش شل مىشود و نمىتواند مدفوع را به موقع و به طور مؤثر به جلو براند و لایههاى بعدى مدفوع كه شل هستند، بیرون مىزنند. برخى مادران با دیدن این وضعیت گمان مىكنند فرزندشان اسهال است و از داروها و خوراكىهاى ضد اسهال استفاده مىكنند كه مشكل یبوست كودك بییشتر مىشود.
در صورت یبوست مزمن، سعى كنید با توجه كردن به رژیم غذایى او، مشكل را برطرف سازید. استفاده از سوپ، سبزى، حبوبات، آب كافى و مایعات (به ویژه آب پرتقال و آب آلو)، پورهى آلو، شربت و مرباى انجیر و مواد فیبردار مانند میوه و غلات سبوسدار، در رفع یبوست كودك مؤثرند.
در صورتى كه یبوست كودك با این رژیم غذایى مرتفع نشد، باید تحت نظر پزشك از داروهاى مسهل، شیاف و پمادهاى مناسب استفاده شود.
توجه داشته باشید كه بازى و حركت و تلاش كودك، در طبیعى شدن وضعیت دفع او مؤثر است.
2. فشارهاى روحى:
یكى از عوامل جدى ناتوانى در كنترل مدفوع در كودكان، فشارهاى روحى ناشى از اختلافات والدین، حسادت شدید به فرزند دوم، تنبیه بدنى و... است.
ترس بیش از حد از كتك، در عملكرد طبیعى بدن كودك اختلال ایجاد مىكند و باعث شل شدن عضلات اسفنكتر مىشود.
برخوردهاى هیجانى مادر نیز عامل فشار روحى كودك و استمرار این رفتار است؛ چون گمان مىكند مادر دوستش ندارد.
3. ترس از توالت:
اگر فرزند شما از توالت مىترسد، آن را از بین ببرید. توجه داشته باشید كه كودكان از صداى سیفون و از سقوط به داخل منفذ توالت مىترسند.
4. لجبازى:
استفاده از اهرم فشار براى توالت رفتن و برخوردهاى نامناسب هنگام كثیف كردن شلوار، او را وارد جنگ قدرت با والدین مىكند تا مدتى با حفظ آرامش و خونسردى خود، از این كه شلوارش را كثیف كرده، فقط اظهار تأسف كنید. به گونهاى برخورد نكنید كه احساس گناه كند. در این صورت، یك مشكل كوچك، به یك بحران تبدیل خواهد شد.
5. علل پزشكى:
در صورتى كه علل پیش گفته را بررسى كردید و نتیجهاى نگرفتید، به پزشك مراجعه كنید. احتمال مشكلات جسمى و پزشكى، از جمله ضعف ماهیچههاى روده بزرگ، اختلالات جذب، نشانگان روده تحریكپذیر، گشاد شدن روده بزرگ، كم كارى تیروئید، بیمارى هیرش پرونگ (نبود رشتههاى عصبى در روده)، تنگى مادرزادى مخرج دفع، شكاف تحتانى ستون فقرات، نقص در كانال نخاعى یا التهاب در نخاع وجود دارد كه باید درمان شود.
سؤال 9ـ پسر 4 سالهام براى عمل دفع مقاومت مىكند و دیر به دیر به دستشویى مىرود. آیا علت خاصى دارد؟
اگر این رفتار كودك مقطعى باشد، جاى نگرانى نیست. گاهى كودكان به علل مقطعى مانند قرار گرفتن در محیطى جدید یا در جاهایى كه توالت برایشان ناآشنا است، ممكن است تا 48 ساعت هم عمل دفع را انجام ندهند كه ضررى ندارد؛ اما اگر همیشگى است، باید علتیابى و مشكل حل شود.
علل احتمالى این رفتار عبارتند از:
1. یبوست مزمن:
یبوست، عامل مهمى در خوددارى از دفع است.
2. زخم در محل مخرج دفع:
در صورتى كه نشانههایى بر احساس ناراحتى او در این محل مىبینید، به پزشك مراجعه كنید.
3. ترس از توالت:
به این دلیل كه مىترسد داخل منفذ توالت بیفتد، از عمل دفع خوددارى مىكند. تا مدتى گوشه حمام را براى عمل دفع او آماده سازید و با رسم خطوطى بر روى كاغذ، برایش توضیح دهید كه زیر منفذ توالت چاه نیست؛ بلكه لولهاى است كه به بیرون مىرود.
4. عدم آگاهى:
برخى از كودكان گمان مىكنند كه با عمل دفع، قسمتى از بدنشان از آنها جدا مىشود! با استفاده از آبمیوهگیرى، عمل دفع را برایش توضیح دهید كه مدفوع او مانند پورههاى سیب یا هویج است كه دور ریخته مىشود.
5. اثبات استقلال:
احتمالا با این كار مىخواهد استقلال خود را تثبیت كند و به شما بفهماند كه در امورى، فقط او تصمیم گیرنده است و دیگران به ویژه والدین نمىتوانند جلو تصمیمش را بگیرند. در این صورت بكوشید زمینههاى تثبیت استقلالش را (براى مثال با واگذارى امور شخصى به او) به شكل درست فراهم آورید.
6. انتقامجویى:
احتمال دارد این رفتار، نوعى مقاومت و مبارزه با والدین باشد. اگر در این مورد با او خوب برخورد نكرده، و از اهرم فشار استفاده كردهاید، تا مدتى فشارها را بردارید.
7. سرگرمى:
گاهى كودكان آن قدر سرگرم بازى مىشوند كه به علایم دفع بىتوجهى مىكنند. شما باید در موقعیتهاى مناسب (به طور معمول پس از صرف غذا یا پس از بیدار شدن از خواب) او را به دستشویى ببرید.
8. احساس لذت:
گاهى خارش ناشى از نگهدارى مدفوع یا سنگینى ناشى از آن، باعث احساس لذت كودك مىشود كه لازم است با استفاده از راهكارهاى پیش گفته، جلو این رفتار گرفته شود تا در آینده به انحرافات جنسى و اخلاقى نینجامد.
سؤال 10ـ پسر نوپایى (18 ماهه) دارم كه با مدفوع خود بازى مىكند. چگونه این مشكل را از بین ببرم؟
این مشكل ممكن است در سنین بین 18 تا 30 ماهگى اتفاق بیفتد و علت اصلى آن كنجكاوى است.
مىدانم كه تحمل دیدن لباس، تخت و محل بازى كودك كه به وسیله او با مدفوعش آلوده شده، بسیار سخت است؛ اما توصیه مىكنم كه واكنش بدى نشان ندهید. با مشاهده چنین صحنهاى، با صداى محكم اما با خونسردى بگویید نكن! و به سرعت جلو او را بگیرید. توجه داشته باشید كه عصبانیت و تنبیه بدنى، او را در این رفتار مصمم مىكند.
این رفتار نوپا مىتواند نشانه خوبى براى آمادگىاش جهت آموزش توالت رفتن باشد؛ پس آموزش او را آغاز كنید.
در صورتى كه امكان آموزش وجود ندارد، لباسهایى را به او بپوشانید كه در آوردن آنها و دست زدن به پوشك براى كودك سخت باشد.
در ضمن چیزهایى مثل خمیربازى، گل كوزهگرى و ماسه را در اختیارش قرار دهید تا با آنها بازى كند و به بازى با مدفوعش نیازى نداشته باشد.
_________________________
منبع:
نسیم مهر جلد 3، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی
بلوفه
welcometo ول کام تو
یاتوک
کدنیمز: پیکچرز-codenames: pictures
cv ویرگول
واردا
چمنزار
imhotep
شارلاتان های کوئد لینبورگ
مانیلا
پرندگان کوچک آواز خوان
آفتافل - فرار از جهنم
معامله با شیطان
مافیا
سناریو پدر خوانده
مافیا کلاسیک
اربابان وحشت
خرس ها و تخس ها
ژاندارمری
خرابکار
